Ikonografia Fryderyka Chopina

W okresie trzech ostatnich lat życia kompozytora powstało stosunkowo dużo jego wizerunków. Wśród nich znajdują się dzieła cenionych artystów. W 1847 roku wiedeński portrecista, działający wówczas od kilkunastu lat w Paryżu, Franz Xaver Winterhalter, narysował dwa popiersia Chopina – w lewym i prawym profilu. Pierwsza podobizna była podarunkiem kompozytora dla przyjaciela Nicolasa Louisa Planata de la Faye, drugą zaś zamówiła Jane Stirling. Wizerunki odznaczają się dużym realizmem, który Chopin chwalił w liście do rodziny[1]. Z korespondencji wiadomo również, że ukończenie pierwszego portretu zbiegło się z poważnym pogorszeniem stanu zdrowia kompozytora.  

           

Wysoko ocenia się portrety wykonane Chopinowi przez Ary Scheffera. Obaj  artyści mieli wspólnych przyjaciół, do których między innymi należeli: Eugene Delacroix, George Sand, Pauline Viardot oraz Ferenc Liszt, sportretowany przez Scheffera dekadę wcześniej.

Do wizerunku, będącego podstawą wykonania przez holenderskiego malarza późniejszych replik, Chopin pozował w kwietniu i czerwcu 1847 roku. Podobizna ukazuje kompozytora w ujęciu do kolan, siedzącego w fotelu. Twarz muzyka wyraża pogodę i spokój, nie ma w sobie wyrazu uniesienia i natchnienia znanego z portretu Delacroix. Uwagę przyciąga wzrok, skierowany wprost na widza, posiadający niemal hipnotyczną siłę.

Dzięki lekko idealizującemu przedstawieniu oraz eleganckiej prostocie i skromności kompozycji, obraz Scheffera wpisał się w szereg najważniejszych dzieł ikonografii chopinowskiej.

Pierwsza wersja portretu zdobiła ścianę salonu Chopina i pozostała tam do jego śmierci. Następnie przeszła w posiadanie siostry kompozytora, Izabeli Barcińskiej i niestety przepadła w 1863 podczas pożaru, zamieszkiwanego przez nią, Pałacu Zamoyskich w Warszawie.

Dzieło znane jest między innymi z dagerotypu, litografii wykonanej przez samego autora oraz fotografii Marcina Olszyńskiego. Ołówkową kopię portretu, ograniczoną do popiersia, sporządził w 1847 roku Jean Joseph Bonaventure Laurens. Natomiast w 1858 roku, na zlecenie księżny Marceliny Czartoryskiej, Stanisław Stattler wykonał miniaturę obrazu.

Scheffer na podstawie pierwszej wersji wizerunku naszkicował dwa ołówkowe rysunki,  przekazane w 1849 roku Ludwice Jędrzejowiczowej, a także olejną replikę w kształcie owalu. Ta ostatnia, z racji skromniejszych rozmiarów, była przez lata uznawana za studium przygotowawcze, jednak w końcu hipotezę tę porzucono.

W 1847 roku Charles Henri Lehmann wykonał portret Chopina, z przeznaczeniem dla swego kuzyna, bankiera Auguste Leo, będącego jednocześnie wieloletnim znajomym kompozytora. Artysta - ołówkiem i gwaszem - ukazał Chopina frontalnie, siedzącego w fotelu w swobodnej pozie. Charakterystyczne pochylenie głowy i tułowia w bok, wygodnie trzymane na oparciach ręce oraz założone nogi przywodzą na myśl charakterystyczne cechy typowych portretów romantycznych. Wobec hieratycznego upozowania Chopina, spotykanego w większości jego podobizn, ujęcie Lehmanna stanowi wyróżniający się wyjątek.

Sam portretowany stwierdził niestety, iż dzieło „ani się umywało co do podobieństwa” w zestawieniu z rysunkiem George Sand[2].  

Spotkania Fryderyka Chopina z Cyprianem Kamilem Norwidem zaowocowały nie tylko wzajemną sympatią obu twórców, ale i uwielbieniem poety dla dzieł kompozytora. Norwid wyraził swój podziw dla Chopina przede wszystkim w swej poezji i prozie, jednak ślady wspólnej znajomości utrwaliły również dwa rysunki. Utalentowany plastycznie wieszcz podczas swego pierwszego pobytu w Paryżu w 1847 roku naszkicował popiersie Chopina w lewym profilu, z laurowym wieńcem na głowie. Przed kompozytorem widoczne są partytury, zaś w głębi przedstawiania promienieje gwiazda.

Na drugim rysunku, zatytułowanym Wieczór u księżnej Marceliny Czartoryskiej, Chopin ze wspartą na ręce głową słucha gry swego ucznia Tomasza Tellefsena. W głębi ukazano stojących przyjaciół kompozytora: Grzymałę i Szumlańskiego.

 

W 1848 roku powstał olejny portret Chopina autorstwa Antoniego Kolberga. Zniszczone podczas II wojny światowej płótno przedstawiało popiersie kompozytora frontalnie, z głową w trzech czwartych, zwróconą w lewo. Grymas ściągniętych brwi na twarzy Chopina świadczył prawdopodobnie o zaawansowanym rozwoju choroby. Mimo to rysy posiadały szlachetny wyraz, a malujące się cierpienie w pewien sposób nadawało obliczu dostojeństwa.

Kopię portretu wykonał w roku 1902 Kazimierz Mordasewicz. 

Wiadomo również o istnieniu ołówkowej wersji obrazu, stworzonej przez Kolberga. Tę ostatnią jednak jeszcze przed wojną wystawiono na sprzedaż w warszawskim Antykwariacie Artystycznym Studzińskiego i ślad po niej zaginął.

Antoni Kolberg, brat sławnego etnografa Oskara, był przyjacielem Chopina z lat szkolnych. Po wyjeździe kompozytora w 1830 roku za granicę, malarz wykonał szkic salonu domu państwa Chopinów, na którym znaleźli się wszyscy jego mieszkańcy, skupieniu wokół fortepianu. Obrazek wysłany Chopinowi jako rodzinna pamiątka został w 1960 roku wykorzystany do zrekonstruowania saloniku, będącego obecnie częścią Muzeum Fryderyka Chopina.

Starszy brat Charlesa Henri’ego Lehmanna, Rudolf Lehmann, wykonał w 1847 ołówkowy portret Chopina, przedstawiający popiersie w trzech czwartych, zwrócone w prawo. Nie znana jest opinia kompozytora na temat tego wizerunku, jednak widoczna na rysunku postać tak dalece różni się od innych podobizn Chopina z tego okresu, że gdyby nie sygnatura R.L. Paris 1847/Chopin można by przypuszczać, że obrazek przedstawia kogoś zupełnie innego. Nietrafione proporcje twarzy, obco rysująca się oprawa oczu i przedziwny kontur ust sprawiają, że portretu tego zdecydowanie nie można nazwać udanym. 

Z okresu 1847-1848 pochodzą cztery inne dzieła przedstawiające rzekomo Chopina. W przypadku każdego z nich badacze ikonografii chopinowskiej mają poważne wątpliwości, czy wizerunki rzeczywiście ukazują kompozytora. Pierwszy z nich został namalowany przez Thomasa Couture,

kolejny – przez Gustava Courbeta,

zaś trzeci, po odrzuceniu autorstwa Ary Scheffera, pozostaje – podobnie jak czwarty – dziełem anonimowym.

 

Poza rzeźbiarskimi pracami Clesingera i akwarelami Teofila Kwiatkowskiego, do ostatnich portretów z natury przedstawiających Chopina należy ołówkowy rysunek Alberta Graefle. 

Autor wcześniej wzmiankowanego portretu olejnego ukazał lewy profil głowy kompozytora leżącego na łożu śmierci. Portret posiada sygnaturę, informującą, iż został wykonany 19 października 1849 roku. Graefle tworząc ten wizerunek dla ucznia Chopina, Adolfa Gutmanna, sporządził również dwa szkice lewej dłoni kompozytora, a następnie drzeworyt zatytułowany Chopin auf dem Totenbett.