Ikonografia Fryderyka Chopina

Plakat

Za życia Fryderyka Chopina plakat jeszcze nie istniał. O repertuarze w teatrze i operze informowały skromne, najczęściej monochromatyczne afisze. Tych, które zapraszały na występy Chopina zachowało się niewiele, bo i kompozytor nad sale koncertowe przedkładał zacisze salonów.

Patriotyczny wydźwięk muzyki Chopina sprawił, że w zniewolonej Polsce wykonywano ją głównie w prywatnych domach, a organizacja publicznego koncertu była możliwa dopiero po uzyskaniu odpowiednich zezwoleń.

Można umownie przyjąć, że plakat wkroczył do ikonografii chopinowskiej w roku 1915 wraz z zapowiedzią imprezy charytatywnej Grottger i Chopin głodnej Warszawie. Projekt litografii informującej o tym wydarzeniu wykonała Bronisława Rychter-Janowska[1].

Prawdziwe początki plakatu chopinowskiego wiążą się jednak z ustanowieniem przez Jerzego Żurawlewa Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie.

Plakaty pierwszych czterech konkursów (w 1927, 1932, 1937 i 1949 roku) miały jeszcze charakter afisza z dużą ilością tekstu w językach polskim i francuskim. Ich oprawa graficzna ograniczała się do ukazania profilu głowy kompozytora, znanego z medalionu Bovy’ego. Tym samym plakaty te nawiązywały do XIX-wiecznych afiszów teatralnych, zdobionych jedynie znakiem graficznym teatru i delikatną bordiurą, otaczającą pole tekstowe. Twórcą plakatu pierwszego konkursu był Ludwik Gardowski, 

213

kolejnych dwóch Stanisław Ostoja Chrostowski, natomiast autor czwartego pozostaje nieznany[2].

Począwszy od piątej edycji Konkursu upowszechnił się zwyczaj drukowania kilku plakatów towarzyszących z wyraźną tendencją ograniczania na nich tekstu. Konkurs w 1955 roku miał trzy plakaty. Pierwszy – i najlepiej znany – autorstwa Tadeusza Trepkowskiego, przedstawia równinny krajobraz mazowiecki z rzędem wierzb na horyzoncie. Zgaszone brązy i zielenie pejzażu przecina, umieszczona na bliskim planie, biało-czarna klawiatura. 

214

Drugi plakat, projektu Jerzego Kruszewskiego, ukazuje na granatowym tle monumentalną bryłę Pałacu Kultury i Nauki, zaś trzeci – Konstantego Marii Sopoćki – kontynuuje tradycję wykorzystania medalionu Bovy’go, tym razem w połączeniu gałązką lauru.

Rok 1960 wniósł do plakatu Konkursu zdobycze w zakresie fotograficznego montażu. Manfred Kruska z ówczesnej RFN umieścił na białym tle rząd czarnych prostokątów, których nieregularne odbicie rysuje się  jakby ponad płaszczyzną – w innym wymiarze. Uzyskanie tego efektu wzbudziło pół wieku temu zrozumiały zachwyt.

215

Co ciekawe, omawiana praca zwyciężyła w organizowanym kilka miesięcy wcześniej Międzynarodowym Konkursie na Plakat Roku Chopinowskiego. Zamiana pierwotnego napisu, informującego o jubileuszu, sprawiła, że dzieło zyskało nową, niemniej ważną funkcję.

Powierzchnie dwóch plakatów VII Konkursu zostały pokryte w trzech piątych partyturami utworów Chopina. Rosław Szaybo przełamał mozaikę nut dużym pionowym prostokątem, natomiast Stefan Małecki zestawił litery nazwiska kompozytora w taki sposób, że stworzyły one układ czarnych klawiszy fortepianu.

216217

Realistycznie przedstawiona klawiatura wypełniła dolną część plakatu Bronisława Zelka. Pozostały obszar kompozycji tonie w czerni, z której wyłania się delikatny biały napis ujęty w ornamenty. To niezwykle eleganckie dzieło towarzyszyło VIII Konkursowi w roku 1970. Drugi plakat do tej edycji wykonał Stefan Małecki, który oprócz symbolicznego zarysu klawiatury wykorzystał autograf Chopina.

218219

Portret kompozytora według Ary Scheffera znalazł się w centrum plakatu Teomila Kemilewa. Z kolei Elżbieta Wejsflog ograniczyła graficzną część kompozycji do autografu kompozytora, nad którym unosi się pierzasta struktura korony drzewa. Oba dzieła stały się oficjalnymi plakatami IX Konkursu w 1975 roku.

220221

Henryk Tomaszewski, projektując plakat na konkurs w roku 1980, sięgnął po barwy narodowe i odręcznie wykonaną sygnaturę kompozytora, nad którą „pochyla się” zasuszony kwiat dzwonka. Plakat Karola Śliwki do tego samego konkursu ukazuje fragment klawiatury przeistaczającej się w skrzydło ptaka.

222223

XI Konkurs Chopinowski reprezentowała praca Tomasza Szuleckiego, który na pięciolinii w miejsce nut „posadził” wierzby. Ukazane w perspektywie wielkości linie przypominają polne miedze, nad którymi świeci tarcza jesiennego słońca. Poetyka przedstawienia, w połączeniu z oszczędnością środków wyrazu, przypomina plakat Trepkowskiego z roku 1955.

224

Daleko posunięty minimalizm prezentuje dzieło Lecha Majewskiego, towarzyszące XII Konkursowi w roku 1990. Na białym tle artysta naszkicował ledwo widoczny profil Chopina, który został przecięty pasem nieregularnie rozrzuconych czarnych klawiszy. Dyskrecja i prostota tego przedstawienia balansuje pomiędzy chłodem a niezwykłym uduchowieniem, którego istotę odkrywa się po dłuższej kontemplacji dzieła.

225

Dwa znakomite plakaty towarzyszyły trzynastej edycji Konkursu w roku 1995. Po raz kolejny zachwycił Tomasz Szulecki, który dążąc do maksymalnej prostoty i syntezy kilkoma kreskami naszkicował zarys fortepianu. Natomiast Rosław Szaybo ukazał dłoń pianisty, gwałtownie atakującą klawiaturę. Wyłaniające się z mroku palce mają wręcz drapieżny wygląd, a unoszące się nad nimi smugi sugestywnie oddają szybkość ruchu. Całość przedstawienia można odnieść zarówno do dramatyzmu muzyki Chopina jak i do ekstremalnych emocji, wywoływanych konkursową rywalizacją.

226227      

Prace tej samej pary artystów zapowiadały XIV Konkurs w 2000 roku. Szulecki wykorzystał odręcznie naszkicowaną grupę szesnastek, która w powiększonej skali przypomina szpaler drzew czy też koronę. Szaybo natomiast kontynuował wcześniejszy pomysł wykorzystania dłoni pianisty.

228229

Uskrzydlona postać Nike z Samotraki ozdobiła plakat Wiesława Grzegorczyka, dedykowany XV Konkursowi z 2005 roku. Osadzona w akademickiej stylistyce bogini prezentuje skrzydła, w których pióra tworzą klawiaturę fortepianu. 

230

Praca ta stanowiła wyjątek w grupie minimalistycznych czy koncepcyjnych plakatów Konkursu Chopinowskiego i jak się wydaje zapoczątkowała zmianę całej konwencji. Oto bowiem oficjalnym plakatem XVI Konkursu było dzieło Rafała Olbińskiego, przedstawiające równinny krajobraz z dziesiątkami fortepianów, ponad którymi płynie balon, unoszony skrzydłami ptaków uwięzionych w jego czaszy. Organizatorzy zamówili również projekty plakatów u Rosława Szaybo. W odpowiedzi artysta przedstawił kompozycję, której czarne tło rozświetla zarys profilu Chopina. Giętka, przebiegająca diagonalnie linia przypomina długi różnokolorowy neon, który rzucając poświatę tworzy wrażenie głębi. Jako drugi projekt artysta zaproponował plakat, z charakterystycznym już dla siebie motywem – zawieszonymi w przestrzeni dłońmi.       

231232

Szczegółowe omówienie plakatów towarzyszących warszawskiemu Konkursowi wynika z jego rangi i międzynarodowego zasięgu. Plakat chopinowski jest jednak nieodłącznym elementem wielu innych konkursów, festiwali, koncertów i wystaw organizowanych na całym świecie.

Najliczniejszą grupę stanowią plakaty festiwalu odbywającego się corocznie w Dusznikach Zdroju. Zapowiedzi pierwszej edycji w roku 1946 drukowano na niemieckich mapach i ogłoszeniach handlowych. Wraz z upływem czasu i rosnącym prestiżem festiwalu, plakaty towarzyszące imprezie zyskiwały coraz wyższy poziom artystyczny. Ich autorami byli m.in.: Henryk Tomaszewski, Kazimierz Mann, Tadeusz Ciałowicz, Tomasz Szulecki i Marta Działocha.

Od 1982 organizowany jest festiwal chopinowski w Antoninie, który w 1987 otrzymał nazwę Chopin w barwach jesieni. Plakaty do festiwalu tworzyli: Rafał Olbiński, Waldemar Świerzy, Grzegorz Marszałek i Stasys Eidrigevicius.

Poza granicami Polski najdłuższą tradycję ma festiwal chopinowski na Majorce, którego początki sięgają roku 1931. Jest on organizowany w dwóch miastach: Valdemosie i stolicy Palmie, a towarzyszyły mu plakaty takich twórców jak: Anibal Guirado, Guillermo Orell, Josep Guinovart i Lourdes Sampol.

Od 1960 roku organizowany jest festiwal chopinowski w Mariańkich Łaźniach. Niezależnie od festiwalu w miejscowości tej jest rozgrywany konkurs, a obie imprezy mają osobne plakaty. Projektują je tylko dwaj artyści, wybitni graficy czescy: Osvald Klapper i Jarosław Sura.

Lokalne festiwale i koncerty chopinowskie są organizowane na całym świecie. Zważywszy, iż każda impreza posiada osobny plakat, ilość tych ostatnich należy szacować w tysiącach.

Plakaty chopinowskie można podzielić na kilka grup. Jedną z nich są dzieła, których autorzy wykorzystują wcześniejsze wizerunki kompozytora w malarstwie, rysunku i rzeźbie. Najczęściej chyba pojawia się lewy profil Chopina, inspirowany portretem z medalionu Bovy’ego (Ludwik Gardowski, Stanisław Ostoja-Chrostowski, Konstanty Maria Sopoćko i ich plakaty do pierwszych edycji Konkursu Chopinowskiego; Rosław Szaybo, Odsłonięcie pomnika Fryderyka Chopina dłuta Józefa Gosławskiego w Parku Żelazowej Woli, 1969; Stanisław Miedza-Tomaszewski, Warszawskie Koncerty Chopinowskie, 1970).

Twórcy reprodukują również portret Chopina pędzla Mieroszewskiego (Joseph Mc Grath, Anne Chopin 1960, 1960), Scheffera (Henryk Tomaszewski, Opowieść o Chopinie, Koncert Widowisko Hanny Januszewskiej, 1951; Teomil Kemilew, IX Konkurs Chopinowski, 1975), Delacroix (Tadeusz Kobak, Wystawa Fryderyk Chopin – wczoraj i dziś, 1970) i Radziwiłłówny (Tadeusz Gaworzewski, III Dni Chopinowskie Antonin 14-16 września 1984,1984).

Na plakatach pojawia się także wizerunek Chopina z dagerotypu Bissona (Jarosław Sura, XVIII Festiwal Chopinowski w Mariańskich Łaźniach, 1976) oraz wariacje na temat pomnika dłuta Szymanowskiego (Kazimierz Mann, Festiwal Chopinowski Duszniki – Zdrój, 1947; Tadeusz Ciałowicz, 20 Festiwal Chopinowski Duszniki Zdrój, 1965 oraz 40 Międzynarodowy Festiwal Chopinowski Duszniki Zdrój, 1985).

Kolejną grupę plakatów stanowią dzieła, w których artyści kreują własne wizerunki Chopina. Tendencji tej najwierniejszy jest Osvald Klapper. Jego chopinowskie portrety są kreślone czarnym tuszem i posiadają charakter szkiców, akcentujących najbardziej charakterystyczne cechy twarzy kompozytora. Plakaty Klappera towarzyszą od kilkudziesięciu lat festiwalowi w Mariańskich Łaźniach.

Część plakatów odwołuje się do pejzażu mazowieckiego, kojarzonego niezmiennie z dzieciństwem i młodością kompozytora (Jerzy Czerniawski, Ogólnopolskie Eliminacje do X Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina, 1980; Roman Cieślewicz, XIV Festiwal w Dusznikach, 1959). Powszechne jest również wykorzystanie zarysu klawiatury i fortepianu (Jerzy Karolak, Rok Chopinowski 1949 Polska, 1949; Henryk Tomaszewski, Rok Chopinowski 1949,1949; Tadeusz Trepkowski, Fundusz Stypendiów i Burs im. F. Chopina, 1952; Wacław Błażejewski, XIII Festiwal Chopinowski Duszniki 1958, 1958; Jan Jaromir Aleksiun XXV Festiwal Chopinowski Duszniki Zdrój, 1970; Zuzanna Lipińska,  XXXVII Międzynarodowy Festiwal Chopinowski Duszniki Zdrój, 1982; Jaroslav Sura, Jubileuszowy Festiwal Chopinowski Mariańskie Łaźnie, 1969; Janusz Kokot, VIII Festiwal Chopin w Barwach Jesieni, 1989).

Istnieje wreszcie grupa dzieł bazująca na metaforze, abstrakcyjnym znaku lub surrealizmie. Na plakacie 51 Międzynarodowego Festiwalu Chopinowskiego Duszniki Zdrój (1996) Tomasza Szuleckiego pojawiają się czarne klawisze fortepianu stylizowane na szereg wierzb. Mirosława Biernat multiplikuje klucze wiolinowe i basowe na podobieństwo zapisu rozchodzącej się fali (36 Międzynarodowy Festiwal Chopinowski w Dusznikach Zdroju,1981).

Plakaty towarzyszą oczywiście jubileuszowym rocznicom chopinowskich. Rok Chopinowski 1949 był honorowany wspomnianymi pracami Henryka Tomaszewskiego i Jerzego Karolaka, natomiast 1960 – Josepha Mc Gratha i Manfreda Kruski. Koncepcja plakatu na Rok Chopinowski 1999, autorstwa Zygmunta Piotrowskiego, opierała się na przedstawieniu czarnego profilu głowy kompozytora i umieszczeniu pod nim zamaszystego podpisu informującego o jubileuszu.

233

W związku z obchodami Roku Fryderyka Chopina 2010 ogłoszono konkurs zamknięty na plakat, w którym wzięło udział osiemdziesięciu artystów grafików. Byli oni wytypowani przez dwudziestu polskich mistrzów plakatu, pracujących w wyższych uczelniach artystycznych. Konkurs został zorganizowany wspólnie przez Mazowieckie Centrum Kultury, Instytut Sztuka Mediów ASP w Warszawie i Biuro Obchodów Chopin 2010. Jury w składzie: Stanisław Moryto, Ferdynand B. Ruszczyc, Janusz Stanny, Waldemar Świerzy i Stanisław Wieczorek, nagrodziło trzy prace i przyznało trzy wyróżnienia[3].       

I miejsce zdobył Michał Łojewski, II – Marcin Markowski, a III – Marek Freudenreich. Autor zwycięskiego plakatu w pomysłowy sposób naniósł rękopis Etiudy E-dur na pięciolinie utworzone z szeregów dat. Pierwsza z nich to rok 1810, zaś ostatnia 2010. Markowi Freudenreichowi udało się wkomponować liczbę 200 w nazwisko kompozytora tak, że napis stworzył jedną organiczną całość. 

234235

Grę słowną przeprowadził Piotr Karczewski: jego wyróżniona praca ukazuje młodego adepta graffiti stojącego przed napisem HIP HOP. Chłopak różową farbą w sprayu przekreśla pierwszy człon nazwy subkultury, dopisując jednocześnie litery do członu drugiego, tak by powstało słowo cHOPin

236

Wyróżniony plakat Macieja Mytnika ukazuje dłoń, której palce tworzą koronę wierzby, natomiast przypominająca raster praca Macieja Buszewicza – wyróżnienie trzecie – to nałożone na siebie obrazy rękopisu partytury, fortepianu i liter nazwiska kompozytora.

Najbardziej wieloznaczną, rzec można – zagadkową, pracę przedstawił Marcin Markowski. Poza napisem 1810-2010 Fryderyk Chopin na plakacie widnieje plątanina czarnych linii z odciętym na nich zarysem dwóch dłoni.

237  

W listopadzie 2009 roku miała miejsce dziewiąta edycja konkursu Galerii Plakatu AMS, zorganizowana pod hasłem Fryderyku! Wróć do Warszawy! Współorganizatorem konkursu było Biuro Promocji Miasta Stołecznego Warszawy, a patronem Biuro Obchodów Chopin 2010 i Teatr Wielki Opera Narodowa. Konkurs miał charakter otwarty, a w składzie jury znaleźli się m.in.: Maciej Buszewicz, Janusz Górski, Maria Kurpik i Anita Wasik.

Zwycięzcą ogłoszono Piotra Karskiego, którego plakat CHOPIN LIVE IN WARSAW 1810-1839 stylistyką wpisuje się w afisze reklamujące imprezy klubowe lub koncerty rockowe. 

238

Wśród wyróżnionych prac znalazł się plakat Piotra Węcławika, który umieścił profil Chopina w zarysie sylwetki warszawskiej syrenki oraz projekt Piotra Micherewicza, przedstawiający kompozytora w bluzie dresowej. Ten ostatni plakat wydał się niektórym kontrowersyjny i wzbudził dyskusje wśród odbiorców. Założeniem Micherewicza było prawdopodobnie ukazanie Chopina jako współczesnego chłopaka, z którym mogłaby się identyfikować dzisiejsza młodzież. Krytykujący przekonują jednak, że autor stylizując w ten sposób strój kompozytora, zepchnął natchnioną, wyrafinowaną i pełną erudycji sztukę romantycznego mistrza do poziomu, pozbawionej wszystkich tych cech, popkultury.

239

Plakaty konkursu Fryderyku! Wróć do Warszawy! prezentowano na wystawie w warszawskiej Kordegardzie. Najlepsze prace nadesłane na omówiony wcześniej konkurs 200-lecie urodzin Fryderyka Chopina 1810-2010 wystawiano z kolei w ponad dziewięćdziesięciu instytucjach kultury na terenie całej Polski.

W ramach obchodów Roku Chopinowskiego kilkadziesiąt archiwalnych i współczesnych plakatów można było oglądać na wystawie zorganizowanej przez Fundację „Teraz Mazowsze” (Fryderyk Chopin w światowym plakacie artystycznym). Natomiast najbogatszy zbiór kilkuset plakatów dedykowanych kompozytorowi zaprezentowano na 22 Międzynarodowym Biennale Plakatu w Muzeum Plakatu w Wilanowie.



[1] M. Grońska, A. Zabrzeska-Pilipajć, Plakat chopinowski. Wystawa w 150 rocznicę śmierci Fryderyka Chopina, Warszawa 1999, s. 13.

[2] M. Grońska, A. Zabrzeska-Pilipajć, op. cit., s. 8.

[3] G. Ruszczyc, T. Zając, J. Bedyńska, Konkurs na plakat. 200-lecie urodzin Fryderyka Chopina 1810-2010, Warszawa 2010.


Copyright © 2015. All Rights Reserved